Doç. Fuat AKDENİZLİ
1. Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi
Grafik Bölümü Grafik Resimleme ve Baskı Anasanat Dalı
Güldeste Sokak No:4 35320 Balçova/İZMİR
2. TGDD Yönetim Kurulu Üyesi
fuat.akdenizli@deu.edu.tr
ÖZET
Türkiye’de grafik tasarım alanında gerek eğitim gerekse piyasa şartları anlamında pek çok sorun bulunmaktadır. Eğitim öğretimin kalitesi, daha iyi çalışma koşullarının sağlanması, telif hakları ve hukuk alanına giren problemler için grafik tasarımcılar çözüm üreten meslek kuruluşlarına ihtiyaç duymaktadır. TGDD (Tüm Grafikerler Dayanışma Derneği) üzerinden günümüz Türk grafik tasarımcılarının yaşadığı problemler ve meslek kuruluşlarının bu problemlere getirdiği çözümler örneklerle incelenerek gelecekte meslek örgütlerinin izlemesi gereken yön üzerine öneriler getirilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Grafik tasarım, tasarımcı, meslek kuruluşu, piyasa, etik, eğitim
ABSTRACT
There are many problems both education and working conditions in grafik design field. Graphic designers need professional associations for solving their problems such as quality of education, better working conditions, registration laws and other legal problems. In this paper, the problems of Turkish graphic designers and how them were solved by TGDD (All Graphic Designers Solidarty Association) will be explained with examples and a vision for graphic design professional associations suggested for the future.
Key Words: Graphic design, designer, professional association, market, ethic, education
1. GİRİŞ
Grafik tasarım alanı, 1883 yılında kurulan Sanayi-i Nefise Mektebi’nde 1927 yılında akademi müdürü Namık İsmail’in girişimiyle kurulan ve Avusturyalı tasarımcı Eric Weber’in başına getirildiği afiş atölyesinin (Ersel; 2014,88) açıldığı günden bugüne akademik eğitim alınan bir tasarım dalı olarak varlığını sürdürmektedir. Tarihsel kökleri çok daha gerilere götürülebilmesine rağmen serbest piyasa ekonomisi ile ilişkileri bağlamında değerlendirildiğinde Cumhuriyetin ilk yıllarından günümüze grafik tasarımcının problemlerinin benzerlikler gösterdiği görülmektedir.
Türkiye’de ilk reklam ajansları 1940’lı yıllarda kurulmaya başlanmış, bu ajanslar piyasa beklentilerine uygun Batılı anlamda tasarım özellikleri gösteren nitelikli çalışmalar üretmişlerdir. (https://tr.wikipedia.org/wiki/Eli_Acıman) Türkiye’de 1960’lı yıllarda ülkede üretim çeşitliliğinin artması ile palazlanmaya başlayan kapitalist ilişki biçimleri satışı yapılacak bir ürünün pazarlanabilmesi için reklamın ve reklam ajanslarının varlığını da zorunlu hale getirmiştir. (Maden; 1989, 14) Bu bağlamda
1970’li yılların toplumsal olaylarındaki artışa paralel olarak grafik tasarımcılarda bir dernek çatısı altında toplanmaya başlamışlardır. Grafik tasarımcıların 1968’den 1978’e kadar
örgütlenme çalışmalarını oturtmaya çabaladıkları görülür. (Bilge;1983,825) Bu anlamda ilk kurulan dernek olan Grafikerler Meslek Kuruluşu, 1978’ten günümüze (http://gmk.org.tr/about) halen varlığını devam ettirmekle birlikte zaman içerisinde Tüm Grafikerler Dayanışma Derneği, Bursa Grafik Tasarımcılar Derneği (kuruluş 2013) (http://www.bgtd.org.tr) gibi ulusal ve yerel dernekler de bu bağlamda meslek sorunlarına çözüm adresleri olmaya çalışmışlardır.
1980’li yıllarla birlikte dünya reklam sektörünün önemli isimleri Türkiye’de ortaklılklara girerek tasarım alanındaki hizmet kalitesini küresel ölçeğe taşıma zorunluluğunu da beraberinde getirmiştir. (Merter; 2003, 13)
Özellikle 2000’li yıllarla birlikte dijital devrim olarak nitelendirilen bilgisayar teknolojilerindeki gelişmelerin meslek alanına uyarlanarak Türkiye’de de kullanılır hale gelmesiyle grafik tasarım alanında hem küresel ölçekte bir iletişim olanağı doğmuş hem de telif hakları anlamında önemli etik ve hukuk sorunları baş göstermeye başlamıştır.
Bu problemlerin oluşmasındaki sebeplerin başında grafik tasarım eğitimi verilen kurumlarda etik ve telif hakları konusunun henüz yeterince ciddiyetle ele alınmaması yatmaktadır. Akdeniz Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Grafik Bölümü’nde 2000’li yılların başından beri verilen “Fikri Haklar Hukuku” dersi gibi (http://gsf.akdeniz.edu.tr/gra…/grafik-orgun-ogretim-katalog/) dönem dönem bu konu ile ilgili dersler müfredatlarda yer almış olsa da genç tasarımcı adaylarında konu ile ilgili mesleki bir ahlak anlayışı geliştirecek kadar etkili genel bir kabul görmüş bir bakış sağlanamamıştır.
2. GRAFİK TASARIMCILARIN KARŞILAŞTIKLARI PROBLEMLER ve MESLEK ÖRGÜTLERİ
Meslek kuruluşları bünyesinde her türlü hukuk sorununa çözüm bulabilecek iş hukuku ve telif hakları konusunde yetkin danışmanlar bulmak uzun süre mümkün olamamıştır. Türkiye’de özellikle hukuki danışmanlık ve bilirkişilik hizmeti vermek anlamında önemli çalışmaları bulunan bir dernek olan TGDD yönetim kurulu başkanı Faruk ÇAĞLA, grafik tasarımcıların problemlerini ve hukuki sıkıntılarla derneğe yapılan başvuruları aşağıdaki gibi sıralamıştır:
1. Eğitim ile ilgili Sorunlar
a. Liselerde ve Üniversitelerde eğitim veren öğretim elemanlarının piyasa bilgilerinin yeterli olmaması, buna müteakip yetiştirilen öğrencilerin eksik bilgi ve yeterli olmayan donanımla mezun olup sorun yaşamaları,
b. Öğretim kurumlarında özellikle bilgisayar alanında eksik eğitim alan çocukların eksiklerini tamamlamak için yeterliliği olmayan ÖZEL KURS’larda eğitim almaları,
c. Bu özel kurslardaki bazı eğitimcilerin teorik yetersizliği ve aynı zamanda kursların GRAFİK TASARIM adı altında sadece YAZILIM gösterip tüketiciyi/müşteriyi eksik bilgilendirmeleri,
d. Üniversitelere öğretim elemanı atanırken MESLEKİ TECRÜBE kriterinin gözardı edilmesi,
e. RESİM/TEKSTİL/GASTRONOMİ/İŞLETME/EKONOMİ vs. gibi grafik tasarım disiplini ile çok bağlantısı olmayan bölümlerden mezun öğretim elemanlarının üniversitelerin Grafik Bölümlerinde yöneticilik yapmaları
f. Güzel Sanatlar alanından mezun olmamış kişilerin Grafik Tasarım alanında lisansüstü çalışma yaparak alanda eğitimci olmaya talip olmaları,
2. Piyasa Sorunları
a. Bazı eğitim kurumlarının güncel teknolojiyi öğretmekte yetersiz kalması sonucu oluşan ALAYLI – MEKTEPLİ anlaşmazlıkları. Mekteplilerin Program, tasarım ve baskı tekniklerini yeterince bilmemesi; alaylıların çok iyi program ve teknoloji bilip tasarımın teorik sorunları ile ilgilenmemeleri,
b. Esnek Çalışma saatlerine uyumlu grafik tasarımcı anlayışı ile mesai saatlerinin grafik tasarımcıyı mağdur edecek duruma getirilmesi,
c. Grafik tasarımcılara Müşteri Temsilciliği, Sekreterlik, Dağıtımcılık, Fotoğrafçılık ve hatta Çaycılık gibi meslek sınırları dışında bir takım görevler yüklenmesi ve yaptırılması,
d. Grafik tasarımcıların TAKLİT / KOPYA tasarım yapması, veya kendilerine yaptırılması,
e. Maaşlı çalışan grafikerlerin çalıştıkları işletmede yaptıkları tasarımlar üzerindeki haklarını bilmemeleri,
f. Masaüstü yayıncılık programlarını biliyor olmanın tasarım yapmak için yeterli olacağı inancı,
3. Hukuk Sorunları
a. Fazla mesai ücreti verilmemesi,
b. Maaşların yüksek fakat sigortanın asgari ücretten ödenmesi, buna ilişkin tazminatın da asgari ücret üzerinden ödenmesi,
c. Bir grafik tasarımcının yaptığı tasarımların başka bir tasarımcı veya kuruluş tarafından taklit edilmesi ya da doğrudan izinsiz kullanılması durumunda yapılması gerekenler,
d. Bir grafik eserin tasarlandığı mecra dışında müellifinin izni olmaksızın müşteri tarafından farklı alanlarda kullanılması,
e. Ajans – Müşteri veya Grafik tasarımcı – Müşteri ilişkileri kapsamında yapılan tasarımın müşteriye teslim edilip edilmemesi,
f. Bir tasarımın müşteriye nasıl teslim edilebileceği, Outlook kullanımı, ekran görüntüler, FTP, Wetransfer vs. kullanımı hakkında eksik ya da yanlış bilgi sahibi olunması,
g. Sözleşme hazırlanması hususunda dikkat edilmesi gerekenler,
h. Taraflar arasında sözleşme yok ise yapılması gerekenler,
i. Tasarım yarışmalarının ŞARTNAMELERİNDE belirtilen hususlar FSEK’e ve TASARIM HUKUKUNA uygunluğu…
4. Vergi Sorunları
a. Freelance/Serbest çalışan grafik tasarımcıların durumlarına özel vergi muafiyetleri ya da nasıl vergilendirildikleri konusunda bilgi sahibi olmamaları.
Yukarıda genel olarak verilmeye çalışılan bu problemler listesine eklemeler yapmak mümkündür. Meslek kuruluşlarının hukuki anlamda meslekteşlarına nasıl destek verdiğini somutlaştırmak amacıyla aşağıda TGDD’ye yapılan başvurulardan ikisi ve TGDD’nin yaptığı işlemlerden örnekler verilecektir.
Örnek 1.
T.C. Ankara 10. Asliye Ticaret Mahkemesi’nde 2015 yılında görülen davacı F.T. ve
M.T. ile tanınmış bir sigorta kurumu arasındaki tazminat davasında, TGDD’den Bilişim Teknolojileri ve Veri Tabanı Programcılığı’ndan mezun Web Tasarımı ve Grafik Animasyon dalında sertifika sahibi teknisyenlerin elde edeceği muhtemel gelir sorulmuştur.
Örnek 2.
T.C. İstanbul 20. İş Mahkemesi’nde 2015 yılında davacı C.Ç. ile bir reklam ajansı arasında görülen Sosyal Güvenlik Hukuku ile ilgili tespit davasında davacının kıdem, deneyim ve eğitimindeki bir kişinin 2010 – 2015 yılları arasında alacağı ücretlerin bildirilmesi istenmiştir.
Her iki davada da TGDD, öncelikle çalıştıkları pozisyona göre davacıları tanımlamış (Stajyer Grafiker, Yardımcı Grafiker, Uygulamacı Tasarımcı Grafiker, Uzman Grafiker, Yönetici/Art Director Grafiker) bu tanımla sonucuda TGDD tarafından belirlenmiş ücret katsayları tablosu üzerinden hesaplama yaparak mahkemelere görüş bildirmiştir. Derneğin tanımlama ve ücretlendirmeye ait yaklaşımı ve tüzüğü web sitesinden görülebilir. (http://www.tgdd.org.tr/tuzuk/form-anket-ve-dokumanlar)
TGDD’nin kurulduğundan bugüne görüş bildirdiği yaklaşık 50 davanın tamamına yakınının emsal ücret tespitleri üzerinden olması, meslek erbablarının sadece ekonomik mağduriyet karşısında bu tür derneklerin kapısını çaldığının bir göstergesi olarak yorumlanabilir. Dernek üyelerinin mesleki bir sorun yaşamadıkça bu tür derneklere başvurmadığı ve mağduriyetleri çözülür çözülmez aidatlar konusunda kayıtsız davranmaya başladıkları için meslek kuruluşlarının sürdürülebilirliği de tehlikeye düşmektedir.
3. SONUÇ
Türkiye’de grafik tasarım mesleki eğitim olarak her ne kadar XX. yy.ın ilk çeyreğinden bu yana veriliyor olsa da alanın hukuksal ihtiyaçları konusunda bilgi birikimi ve destek veren kurum sayısı son derece sınırlıdır. Grafik tasarımcıların ve hatta bu alanda halen eğitim görmekte olan grafik tasarımcı adaylarının mağdur olmaması için yapılması gerekenler iki ana başlık altında gruplandırılabilir.
1. Grafik Tasarımcıya düşen Sorumluluklar:
a. Meslek kuruluşlarına üye olup bir gün kendileri için de yapılması olası olan harcamalar düşünülerek aidatlarını düzenli yatırmak,
b. Meslek kuruluşlarının düzenlediği organizasyonlara maddi ve manevi destek vermek,
c. Meslek kuruluşlarının düzenlediği toplantılara düzenli katılarak meslekleri hakkında daha fazla farkındalık kazanmak,
d. Gerek duyulan yerlerde meslek kuruluşlarından bilgi ve yardım talep etmek,
2. Grafik Tasarım Mesleki Kuruluş ve Derneklerine düşen Sorumluluklar:
a. Açık, net, hukuksal boyutu olan kapsayıcı bir tüzük sahibi olmak,
b. Üyelerine, mesleki, siyasi, dini herhangi bir ayrım yapmaksızın tam hizmet ve destek vermek,
c. Hukuksal problemler karşısında yetkin ve yaptırım gücü olan çözüm önerileri getirmek,
d. Temsil ettiği meslektaşlarının çalışma şartlarının daha iyi olması için çaba göstermek,
e. Mesleki, geniş katılımlara açık organizasyonlar düzenlemek,
f. Mesleki bilgi birikimi ve yayınlara destek sağlamak,
g. Aidatların değerlendirilmesi konusunda tam bir şeffaflık içerisinde olmak,
h. Diğer meslek kuruluşları ile de işbirliğine açık olmak,
ı. Mesleki eğitim alanının sorunları için hem sözcülük yapmak hem öneriler getirmek…
Mesleki kuruluş ve derneklerin sahibi herkesten önce o meslek içinde üretip o meslekten geçimini sağlayan insanlardır. Mesleki kuruluş ve derneklerin varolması meslek erbablarının bu kuruluşlara vereceği destek ve sahiplenme ile mümkün olacaktır. Bu bilincin yaratılması meslek örgütleri kadar, sadece problem yaşayınca meslek örgütlerini hatırlamayıp her zaman destek vermeye gönüllü, üyelerinin de sorumluluğudur. Bu bilincin yerleşeceği ilk durak ise bu anlamda büyük bir sorumluluk yüklenen eğitim kurumlarıdır.
KAYNAKLAR
BİLGE, İlhan (1983). Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi – 3. cilt, İletişim Yayınları, İSTANBUL
ERSEL, Hasan (2014). Türkiye’de Grafik Tasarım ve Afiş Eğitiminin Tarihine Kısa Bir Bakış, Kazım Taşkent Yapı Kredi ve Kültür Sanat, Yapı Kredi Yayınları, İSTANBUL
MADEN, Sait (1989). Ülkemizde Grafik Sanatı’nın Dünü, Bugünü. Türk Grafik Sanatçıları, İSTANBUL
MERTER, Ender (2003). 80. Yılında Cumhuriyeti Afişleyen Adam – İhap Hulusi Görey. Literatür Yayınları, İSTANBUL
http://www.bgtd.org.tr
http://gmk.org.tr/about
http://gsf.akdeniz.edu.tr/grafik/grafik-orgun-ogretim-katalog/
http://www.tgdd.org.tr/tuzuk/form-anket-ve-dokumanlar
